Gullhúðun sem breytti verslunarfólki í bæði löggur og sakamenn og gerði almenning og fyrirtæki að viðfangsefni fyrirbæris sem líkist forvirkri lögreglurannsókn.
Í viðskiptamogganum, hinn 30. apríl síðastliðinn, var í skoðanadálknum Innherja sagt frá tilviki þar sem bílaumboð hafði beðið kaupendur ökutækja um afrit af skattframtali. Fram kemur að þessi staða helgist af því að bílaumboð teljist tilkynningaskyldir aðilar í skilningi ákvæða laga um aðgerðir gegn peningaþvætti og fjármögnun hryðjuverka.
Í frásögninni birtist aðeins toppurinn á ísjaka innlendrar gullhúðunar.
Vanalega hefur gullhúðun fyrst og fremst þau áhrif að hún eykur kostnað í atvinnulífinu, í ljósi flækjustigs og tafa, en í þessu tilviki kemur hún einnig fram í því að í bílaviðskiptum er verslunarfólk knúið til að setjast í sæti lögreglumannsins. Merki gullhúðunar sjást vanalega fyrst og fremst í regluverki, settar eru strangari kröfur en þörf er á, en í þessum málum birtist hún ekki síður í innlendri framkvæmd. Hefur þessi staða komið nokkuð skýrt fram í því að viðskiptaaðilar bílaumboða í Evrópu kannast ekki við að slíkar kröfur séu þar gerðar og furða sig á því sem hér tíðkast og gerist.
Staða verslunarfólks
Frá árinu 2021 hafa bílaumboð og bílasalar þurft, lögum samkvæmt, að halda úti innra regluverki, ferlum og tölvukerfum sem hefur þann tilgang að tryggja að þeir þekki sína viðskiptavini. Með því er ekki átt við að þeim sé skylt að vingast við hvern sem er heldur að þeir grennslist fyrir um og safni upplýsingum um þá sem vilja kaupa bifreiðar. Til einföldunar má segja að þeim sé gert að spyrja tveggja megin spurninga; hver ert þú og hvar fékkstu peninginn til að borga fyrir bílinn? Hljómar ögrandi, sem það er.
Framangreint innra regluverk, ferlar og tölvukerfi bílaumboða og bílasala hefur þann tilgang að tryggja að þeir geri svokallaða áreiðanleikakönnun á viðskiptavinum. Könnunin er í raun aðferðarfræðin sem vinna þarf eftir til að svara spurningunum; hver ert þú og hvar fékkstu peninginn til að borga fyrir bílinn? En þó svör liggi fyrir reynast þau stundum ekki nægileg.
Ekki nægja einföld svör heldur ber bílaumboðum og bílasölum að afla gagna sem staðfesta svörin og samkvæmt ákvæðum reglugerðar geta t.d. skattframtöl og launaseðlar kaupanda talist haldbær gögn í þessu samhengi. Í sumum tilvikum hefur kaupandi framvísað persónuskilríki til sönnunar á því hver hann er, af því hefur verið tekin mynd og hún vistuð í kerfi bílaumboðs, og þá kemur í ljós að þó hann telji sig einfaldan og venjulegan mann þyki hann hættulegur í skilningi laganna. Það gerist t.d. ef viðkomandi hefur setið á Alþingi eða þar sem fjallað hefur verið um hann á neikvæðan hátt þannig orðspor hans telst ekki óspjallað. Er þá talað um að hann hafi verið flokkaður samkvæmt áhættumati og flokkunin ræður því hvort spyrja þurfi frekari spurninga og afla fleiri gagna.
Ef í eftirliti Skattsins kemur í ljós að innra regluverkið, ferlarnir, tölvukerfið, spurningarnar, þekking starfsmanna, svörin og gögnin, sem staðfesta eiga svörin, eru ekki fullnægjandi fá umboðin og sölurnar háa sekt. Dæmi eru um að bílaumboð hafi greitt sektir vegna þess að starfsmaður hefur skráð svar við spurningu í tölvukerfi en hefur láðst að geyma gagn sem styður svarið. Gerðar hafa verið athugasemdir við að starfsmaður bílaumboðs hafi nýtt tölvukerfi og leitarvélar til að leita uppi upplýsingar um hvort fjallað hefur verið um einstakling á neikvæðan hátt á veraldarvefnum en láðst að vista leitarsöguna eða taka af henni skjámyndir. Þá eru dæmi um yfirvofandi sektir þar sem engar upplýsingar um hættueiginleika kaupanda hafa fundist í þeim kerfum sem bílaumboð kaupir aðgang að. Bankar eru líka tilkynningarskyldir aðilar í skilningi laganna og á þeim hvíla ríkar skyldur til að svara spurningunum, hver ert þú og hvar fékkstu peninginn, og styðja svörin gögnum. Þrátt fyrir að það hafi banki þegar gert eru dæmi um að peningaþvættiseftirlit skattsins segi að bílaumboð verði að gera það líka, aftur. Umboð hefur sett sig í stórhættu þar sem ekki var óskað eftir afriti af skattframtali „hættulegs manns“ sem hlotið hafði laun frá ríkinu.
Allir vita að Skatturinn sjálfur liggur á framtölunum og þangað þarf afrit þeirra að sækja. Bílaumboðum og bílasölum er líka gert að afla upplýsinga um raunverulega eigendur fyrirtækja sem kaupa bíla en dæmi eru um að eftirlit Skattsins hafi sagt uppflettingu í þeirra eigin skrá um raunverulega eigendur ekki nægja. Sama á við um ársreikninga sem bílaumboð getur þurft að sækja en þá þarf að sækja á vef Skattsins. Í þessu samhengi má spyrja hvort Skatturinn treysti ekki eigin lögbundinni skráningu og utanumhaldi? Ef svo vill til að kaupandi mætir með veski troðið seðlum til að greiða kaupverðið eða hluta þess er voðinn vís enda kallar það á djúprannsókn.
Kröfurnar hafa verið og eru lítt fyrirsjáanlegar, huglægar og breytilegar.
Verslunarfólk er nauðugir þátttakendur og sakamenn í ígildi forvirkrar lögreglurannsóknar
Alþingi hefur með lögum tekist að gera bílaumboð og bílasölur að þátttakendum í ígildi forvirkrar lögreglurannsóknar. Muni ég rétt hefur Alþingi tekið varlega í beiðnir lögregluyfirfalda um heimildir til slíkra rannsókna.
Vanalega beinast refsikennd viðurlög að sakamönnum en í þessu tilviki að rannsakandanum sjálfum sem hefur í þokkabót með lagaboði verið neyddur til starfans. Til að sinna starfinu horfir hann til laga, reglugerða og leiðbeininga sem eru langt frá því að vera tæmandi. Óöryggi ríkir. Verslunarfólk upplifir sig sem sakamenn.
Sjálfnærandi kerfi
Eftirlit Skattsins leikur lausum hala. Að eftirlitsheimsókn lokinni er tilkynningaskyldum aðila send einskonar drög að niðurstöðu sem algengt er að feli í sér einhvern áfellisdóm og áform um álagningu hárrar sektar. Í framhaldinu er boðinn allt að 50% afsláttur ef bílaumboð eða bílasali gengst við ásökunum og lofar bót og betrun. Nær allir þiggja sáttina og greiða sektina. Dæmi eru um að Skatturinn hafi svo heimsótt viðkomandi aftur, fundið eitthvað að og boðað nýja sekt og nýjan afslátt.
Lögin og reglugerðirnar eru óljós og þeim er erfitt að framfylgja. Þar sem nær allir þiggja afslátt og gera sátt en láta ekki á málatilbúnað Skattsins reyna er það nær alfarið í höndum Skattsins að skilgreina kröfurnar.
Fyrirkomulagið er sjálfnærandi. Nýjar eða strangari kröfur leiða undantekningarlaust til sektar á grundvelli sáttar. Eina leiðin út er að þola háa sekt og leita til dómstóla. Það hafa fáir gert og því hefur í raun engin yfirfarið kröfur og aðferðir Skattsins. Engar kæruleiðir eru til staðar í stjórnsýslunni og engin virðist hafa eftirlit með Skattinum.
Hvernig fór þetta svona?
Fyrirkomulagið sem lýst er í skoðanadálknum Innherja á rót sína að rekja til áðurnefndra laga sem sett voru til innleiðingar á Evróputilskipun frá 2015 um ráðstafanir gegn því að fjármálakerfið sé notað til peningaþvættis eða til fjármögnunar hryðjuverkastarfsemi. Af lestri ákvæða tilskipunarinnar verður ráðið að í henni er ekki og ég endurtek ekki kveðið á um að ýmsir þeirra aðila sem hér á landi hafa verði gerðir að tilkynningarskyldum aðilum, og þar með þátttakendum í forvirkum lögreglurannsóknum, séu í settir í slíka stöðu samkvæmt tilskipuninni. Þeirra á meðal eru ekki bifreiðaumboð og ekki bílasalar. Er það reyndar svo að í nýrri Evrópugerð frá síðasta ári, sem ekki hefur verið innleidd í íslenskan rétt, er gert ráð fyrir því að bílaviðskipti verði tilkynningaskyld árið 2027 en þá aðeins þegar verðmæti bifreiðar nemur tæpum 37 millj. kr.
Það er því ekki unnt að segja að tilkynningaskylda bílaumboða og bílasala hafi komið til vegna aðildar okkar að EES-samningnum. Um heimasmíð er að ræða. Þegar Alþingi tók ákvörðun um að setja bílaumboð og bílasala í núverandi stöðu var það gert að tillögu Skattsins. Þessu fagnaði Skatturinn í umsögn til Alþingis og lagði til að fleiri yrði bætt við. Íslenskum bílasölum var í því ljósi gert að starfa eftir regluverki sem m.a. er sniðið til eftirlits með þýskum tryggingafélögum. Engan skyldi undra hve stakkurinn hæfir illa vexti.
Í samskiptum við stjórnsýsluna hefur verið bent á áhættumat ríkislögreglustjóra þessu til stuðnings. Í nýjustu skýrslu ríkislögreglustjóra er áhætta í ökutækjaviðskiptum metin veruleg þar sem ökutæki séu dýr, mögulegt séu á að nota þau við peningaþvætti, brotamenn á Íslandi lifi íburðarmiklum lífstíl og hafi keypt ökutæki umfram lögmætt aflahæfi. Áhugavert er að sjá að þar er m.a. tekið fram: „Hins vegar hafa fá peningaþvættismál þar sem grunur hefur beinst að viðskiptum með bifreiðar verið til rannsóknar hér á landi.“
Fasi 2
Svona fór það. Alþingi gekk lengra en þörf var á og að því er virðist á mjög veikum grunni. Grálistaglígjan var allsráðandi og er enn. Öll bílaumboð og bílasalar standa frammi fyrir sömu kröfum og sama eftirliti, hvort sem þau eru stór, á íslenskan mælikvarða, eða tveggja manna bílasala rekin í sumarbústað upp á Höfða. Og svo fór þrátt fyrir að beinlínis hafi verið gert ráð fyrir því í Evrópuregluverkinu að aðildarríkin létu útfærsluna hæfa tilefninu. Svona fór þó að í aðfararorðum regluverksins hafi verið tekið fram að vega ætti saman aðgerðir til að verndar þjóðfélaginu og tækifæri fyrirtækja til vaxtar án þungra byrða. Og þetta gerðist þrátt fyrir að bílaviðskipti séu ein skráðustu viðskipti sem um getur í íslenskum veruleika þar sem Skatturinn sjálfur liggur á nær öllum fyrirliggjandi upplýsingum, eigendaskiptum, bíleign, lánum, raunverulegum eigendum, ársreikningum o.fl.
Eftir minni held ég að John Kenneth Gailbraith hafi gróflega skipt viðbrögðum þjóða við áföllum í þrjá fasa: 1) Sameiginlegt taugalost, 2) örvæntingarástand þar sem reynt er að bregðast við, og 3) tímabilið þar sem fengist er við að lagfæra öll mistökin sem áttu sér stað í fasa 2. Bílaumboð, bílasalar og viðskiptavinir þeirra sitja fastir í fasa 2 eftir grálistaáfallið og svo á eflaust við um fleiri.
Höfundur:
Benedikt S. Benediktsson, framkvæmdastjóri SVÞ – Samtaka verslunar og þjónustu
benedikt(hjá)svth.is
SJÁ EINNIG GREIN Í VIÐSKIPTABLAÐI MORGUNBLAÐSINS 14. MAÍ 2025
