Ávarp formanns á ráðstefnu SVÞ 12. mars 2020

13/03/2020 | Fréttir, Stafræna umbreytingin, Viðburðir

Hér fyrir neðan má horfa á og lesa ávarp Jóns Ólafs Halldórssonar, forstjóra Olíuverzlunar Íslands og formanns SVÞ á ráðstefnu SVÞ, Kveikjum á okkur! – um stafræna tækni og nýtt hugarfar sem fram fór þann 12. mars 2020.

Kæru áhorfendur!

Samtök verslunar og þjónustu hafa hamrað á nauðsyn þess að allir kveiki á því að framundan sé stafræn umbreyting sem fyrirtæki þurfi að ná tökum á ætli þau sér framhaldslíf. Það er því við hæfi í sjálfu sér að ráðstefna um stafræna tækni og nýtt hugarfar sé send út á netinu. Sú staðreynd að það skuli gert án ráðstefnugesta, eins og knattspyrnuleikur á Ítalíu án stuðningsmanna, er sannarlega dapurleg. En stjórnendur íslenskra fyrirtækja vilja leggja sitt að mörkum til þess að takmarka útbreiðslu kórónaveirunnar og kæra sig ekki um að tefla heilsu starfsfólks síns í tvísýnu.

Ég tel að heilbrigðisyfirvöld séu að standa sig vel í sóttvörnum. Við gerum réttast í að fylgja fyrirmælum þeirra. Faraldur af því tagi sem nú geisar mun ganga yfir en taka verður á málum af raunsæi og yfirvegun. Jafnvel þótt takist að hefta útbreiðsluna í byrjun er alltaf hætta á að pestin blossi upp að nýju. Þessvegna er framlag Íslenskrar erfðagreiningar til þess fallið að auka þekkingu á því við hvað er að fást. Virk þátttaka hvers og eins okkar í sóttvörnum, hvar á vettvangi sem við stöndum, er besta tryggingin fyrir því að vel fari.

Ég hef verið að hugsa um það uppá síðkastið að kannski hafi landsmenn aldrei verið jafn vel í stakk búnir til þess að mæta vetrarhörkum, efnahagslægð, áföllum og pest eins og nú. Staðan var að minnsta kosti önnur á tímum Íslandsklukkunnar: Þegar bólan mikla kom í landið voru þrjátíu ár síðan síðasta bóla hafði geisað og fimmtíu síðan næst næsta bóla var. „Bólan sigldi í kjölfar sultarins“, segir Arnas Arnæus í bókinni: „Landið var illa tygjað að mæta pest“.

Nú er öldin önnur. Auðvitað reynir á þegar hvert hretið eltir annað og veikleikar í viðbúnaði og innviðum verða augljósir. En þekkingin og úrræðin eru fyrir hendi og staða þjóðarbús, ríkissjóðs, fyrirtækja og samtaka til viðbragða er þrátt fyrir allt sterk.

Þegar sóttkví og einangrun, takmörkun á samskiptum og snertingum, appelsínugular viðvaranir á veðurkortum og tafir og lokanir í samgöngum eru orðnar okkar daglega brauð finnum við strax fyrir hömlum og innilokun. En um leið vaknar frelsisþráin og feginleikinn verður allsráðandi þegar aftur kemur vor í dal og frelsi til að faðmast og snertast. Á tímum sem þessum verður okkur ljóst í einni sjónhending hve frelsi til samgangna, samskipta og viðskipta landa í milli er dýrmætt. Fyrir eylandið Ísland og Íslendinga er viðskiptafrelsi lífshagsmunamál eins og Íslandsklukka Laxness minnir okkur sannarlega á.

Í vetrarlægðunum sem gengið hafa yfir frá því fyrir síðustu áramót höfum við sem fylgjumst með veðurfréttum lært hvað áhlaðandi er: Sterkir vindar þrýsta á yfirborð sjávar á lágþrýstisvæði. Öldurnar hrannast því upp fyrir venjulega sjávarhæð og geta valdið flóðum. Þetta er eins og lýsing á þeirri efnahagslægð sem nú er við að glíma. Hver áhlaðandinn af öðrum tekur við, stórviðri, snjóflóð, vandræði í flugrekstri, samdráttur í ferðaþjónustu, loðnubrestur, veirusýking frá Kína og verðfall í kauphöllum. Efnahagslægðin gæti verið að snúast í alþjóðlega kreppu á við þá sem við upplifðum 2008.

Við getum fagnað því að þjóðarbúið stendur vel og hefur burði til að mæta áföllum. Eignir þess eru meiri en erlendar skuldir, ríkið er lítið skuldsett og gjaldeyrisforði er ríkulegur.

Stjórnun á erfiðleikatímum felst ekki í að velja milli góðs og ills, heldur að koma í veg fyrir að hið vonda verði verra. Ríkisstjórnin hefur þegar kynnt áform um aðgerðir sem miða að því að koma í veg fyrir greiðsluþrot í atvinnulífinu á næstu mánuðum og vinna gegn undirliggjandi efnhagslægð með örvun atvinnulífs og fjárfestingu í innviðum til lengri tíma.

Svigrúm til þess að standa skil á sköttum og opinberum gjöldum; tímabundið afnám gistináttagjalds; ráðstafanir til þess að auka eftirspurn með skattabreytingum og félagslegum millifærslum; þriðjungsaukning á framkvæmdum hins opinbera og markaðsátak innanlands og utan í ferðaþjónustu – allt er þetta jákvætt og til bóta. Þessi upphafsskref stjórnvalda sýna vel alvöru málsins enda blasir tekjufall og stöðvun fjárstreymis víða við fyrirtækjum í þjónustugeiranum, sérstaklega í ferðaþjónustu. En ástæða er til þess að vekja athygli á því að flestar af þessum aðgerðum eru óútfærðar og aðrar kalla á lagabreytingar. Miklu skiptir því að markvisst sé unnið í framhaldinu og lífvænlegum fyrirtækjum í lausafjárvanda verði fleytt áfram gegnum erfiða tíma í samvinnu við fjármálastofnanir.

Seðlabankinn hefur brugðist við kólnun hagkerfisins með myndarlegri vaxtalækkun. Boðaðar breytingar hans á bindiskyldu stuðla að því að rýmka lausafjárstöðu viðskiptabankanna. Vonandi munu áframhaldandi vaxtalækkanir, sem góðu heilli er enn svigrúm fyrir, og aðgerðir Seðlabanka og ríkisstjórnar til þess að slaka á taumhaldi peningamálastefnunnar skila einhverjum árangri. Svo gripið sé til orðfæris úr hestamennsku þá er „slaktaumatölt“ af hálfu Seðlabankans þó ekki einhlítt. Ástæða er til þess að vara við snarpri gengislækkun að undanförnu í kjölfar minnkandi eftirspurnar. Hún gæti leitt til verðbólguþrýstings komi ekki til inngripa. Veiking krónunnar leiðir til hækkunar verðlags og er ávísun á erfiðleika í verslun og þjónustu.

Því má svo heldur ekki gleyma að bankar eru enn heftir með sérstökum bankasköttum og eiginfjárkröfum sem eiga alls ekki við lengur. Við ríkjandi aðstæður virka þær viðjar eins og einn áhlaðandinn enn sem dýpkar efnahagslægðina og ætti að vera stjórnvöldum appelsínugul viðvörun og hvatning til að hugsa málin upp á nýtt.

Hér þarf að hugsa stórt og láta ekki telja úr sér kjarkinn við að beita ríkisfjármálum og peningastefnu af krafti. Nú þarf verulega innspýtingu í efnahagslífið til þess að koma í veg fyrir að efnahagslægðin breytist í langvarandi kreppu. Hugsa þarf málin út frá atvinnulífinu í heild og þar gæti tímabundin eða helst af öllu varanleg lækkun tryggingargjalds reynst traust viðspyrna til nýrrar uppsveiflu.

Það vakti bjartsýni um að hægt yrði að treysta góða stöðu þjóðarbúsins til næstu ára að lífskjarasamningar í fyrravor gáfu fyrirheit um skynsamlega launaþróun. Meginlínurnar sem þar voru dregnar verða að halda. Samningurinn styður við það sameiginlega markmið þjóðfélagsins að lyfta tekjulágum upp á við. Við vonum enn að niðurstaða kjarasamninga verði sú að ekki komi til svokallaðs höfrungahlaups upp alla launastiga eins og við þekkjum frá verðbólgutímum fyrri tíðar og ævinlega komu launafólki illa.

En í þessu sambandi er vert að minna á það höfrungahlaup sem hefur verið í gangi með víxlhækkun fasteignaskatta og fasteignamats. Fasteignaskattar á fyrirtæki hafa tvöfaldast frá því 2016 þegar Þjóðskrá breytti grundvelli útreikninga með einu pennastriki. Íslensk fyrirtæki greiða tvöfalt hærri fasteignaskatta en tíðkast annarsstaðar á Norðurlöndum. Og vísbendingar eru um að síhækkandi tekjur af fasteignasköttum séu orðnar hluti af útgjaldaforsendum sveitarstjórna. Þetta sérstaka höfrungahlaup endar hvergi nema hjá almenningi með húsnæðiskostnaði sem aftur er ein helsta ástæðan fyrir vanda láglaunafólks. Reykjavíkurborg veit upp á sig skömmina í þessum efnum en þykjist enga ábyrgð bera. Þarna þarf nauðsynlega að stíga inn og leiðrétta fasteignaskatta á fyrirtæki með varanlegum hætti til þess að treysta kjarasamninga og stöðugleika.

Þórdís Kolbrún R. Gylfadóttir, sem flytur ávarp hér á eftir, er sá ráðherra sem í skrifum sínum og verkum hefur hvað mest hugann við framtíðina með athyglisverðum hætti. Einföldun og fækkun reglugerða í stjórnkerfinu sem hún hefur staðið fyrir er þarfaverk enda taka stjórnvöld alltof mikinn tíma frá stjórnendum í atvinnulífinu með íþyngjandi regluverki og álögum. Orka stjórnenda og starfsmanna fer í auknum mæli í að takast á við skrifræðið sem því fylgir og það kemur niður á fókus og framleiðni. Það er mikilvægt að minnka stjórnsýslubyrði íslenskra fyrirtækja. Stjórnsýslan ætti að einbeita sér að stefnumótun og gera sér far um að styðja við verðmætasköpun og athafnasvigrúm atvinnulífsins með þjónustu og leiðbeiningum í stað boða og banna.

Við vörum sérstaklega við því að sú innspýting sem nú er boðuð í efnahagslífið verði til þess að auka ríkisumsvif. Nýlega var frá því sagt að opinberum störfum hefði fjölgað um 6000 á sama tíma og þeim hefur fækkað um 5000 í almennu atvinnulífi. Það er orðið verulegt umhugsunarefni hvort hið opinbera sé ekki farið að færast of mikið í fang. Reglulega heyrast dæmi af starfsmönnum sem opinberar stofnanir sækja til einkageirans. Jafnvel svo að það minnir á bankana fyrir hrun. Slík ruðningsáhrif ættu síst af öllu að vera keppikefli hins opinbera. Úrlausn fjölmargra verkefna í samfélaginu á heima á vettvangi atvinnulífins og þarf ekki að vera á borði stjórnsýslunnar. Það hlýtur að vera stefnan að almennt atvinnulíf sé leiðandi í atvinnusköpun, sem þróun launa og lífskjara.

Hér á árum áður var gengið fellt þegar efnahagsleg áföll riðu yfir og samkeppnishæfni landsins leiðrétt með þeim hætti. Nú sjáum við að þessi leiðrétting á sér aðallega stað í gegnum vinnumarkaðinn með auknu atvinnuleysi og fækkun starfa. Fyrirtæki lækka rekstrarkostnað með innleiðingu nýrrar tækni og minna húsnæði. Og þau flytja til útlanda störf sem hægt er að vinna annarsstaðar. Það sem við blasir er vaxandi atvinnuleysi.

Erlent vinnuafl hefur reynst atvinnulífi og hagvexti á Íslandi afar mikilvægt. Nú þegar harðnar á dalnum er erlent starfsfólk oft á tíðum fyrst til þess að missa vinnuna. Það er afar mikilvægt að stjórnvöld og atvinnulífið vinni saman að því að treysta stöðu þessa fólks, efla það og styrkja. Menntakerfið og við sem hér búum þurfum að taka utan um hópinn og virkja hann. Á sama tíma og við ætlumst til þess að erlendir íbúar aðlagist íslenskri menningu, þurfum við, sem eigum rætur á Íslandi, að laga okkur að þeirri staðreynd að við þurfum á þeim að halda.

Stjórnvöld hafa sett sér það markmið að Ísland verði kolefnishlutlaust í síðasta lagi árið 2040. Þar með er ekki öll saga sögð en að dómi okkar í stjórn SVÞ er það nóg til þess að segja: Ekki er eftir neinu að bíða. Samtök okkar hafa sjálf sett sér umhverfisstefnu um innra og ytra starf og hafa metnað til að framfylgja henni og hvetja aðildarfélög til dáða. Um leið á atvinnulífið sjálft að stuðla með eigin frumkvæði að nýsköpun, sjálfbærri framþróun og grænum lausnum. Í nýsköpuninni felst einmitt lykillinn að lausnum í umhverfismálum sem að miklu leyti finnst á hönnunarstiginu.

Við sem fáumst við verslun og þjónustu tölum þessa dagana oft um viðfangsefni okkar sem ferðalag. Við tölum mikið um stafrænt ferðalag eða vegferð og prédikum nauðsyn þess að kveikja strax á perunni svo við sitjum ekki eftir í vetrarmyrkrinu. Og nú nýverið var á vegum SVÞ fjallað um skráningu notendaupplifunar sem skoðunarferð. Þetta er ekki slæmt líkingamál því ferðalagi tengjast yfirleitt jákvæðar væntingar en einnig spenna og jafnvel kvíði frammi fyrir hinu óvænta og óþekkta.

Nú þegar tilvera okkar er fyrst og fremst stafrænt ferðalag er það happafengur fyrir samtökin að fá Nick Jankel sem fyrirlesara. Hann kennir að með því að stilla saman hug, hönd og hjarta getum við óhrædd gengið til móts við mestu breytingatíma okkar sögu og slegið í gegn. Hann leitar í lífs- og heimsspeki, ekki síður en í raunvísindi og sálarfræði, að leið til þess að geta verið með æðrulausu hugarfari sem er í senn skapandi og upplífgandi frammi fyrir breytingum. Ég veit að hann mun kveikja á okkur í fyrirlestri sínum hér á eftir sem hann flytur frá London.

Viðskiptaumhverfi er í auknum mæli alþjóðlegt og möguleikar íslenskra neytenda til að leita bestu kjara hverju sinni hafa aldrei verið meiri. Alþjóðlegir verslunarrisar á borð við Amazon, AliExpress, Asos o.fl. hafa í því ljósi nær takmarkalausan aðgang að íslensku verslunarsvæði án þess að setja nokkru sinni upp starfsstöð á landinu eða gefa markaðnum í raun mikinn gaum út af fyrir sig. Alþjóðlegu risarnir njóta ekki einvörðungu mikillar stærðarhagkvæmni í rekstri heldur leiða þeir þróun viðskiptahátta á netinu.

Fyrirtæki sem teljast stór á íslenskan mælikvarða eiga erfitt með að keppa við slíka risa og hvað þá lítil og meðalstór fyrirtæki. Birtingarmynd netvæðingar er m.a. sú að lítil íslensk verslunarfyrirtæki á innanlandsmarkaði standa í harðri samkeppni við alþjóðlega verslunarrisa sem hafa yfir að búa starfsmannafjölda sem nemur næstum tvöföldum fjölda íbúa á Íslandi og starfsfólki sem býr yfir bestu mögulegu tækniþekkingu og þekkingu á neytendahegðun.

Þegar veraldarvefurinn var í þróun þótti hann einstakt dæmi um aukið upplýsingafrelsi og takmarkalausa þekkingarleit. Nú höfum við með almennri þátttöku okkar á vefnum – og í gegnum snjalltækin – veitt alþjóðlegum risafyrirtækjum aðgang að persónulegum upplýsingum okkar sem þau selja og nýta í markaðssetningu og söluaðgerðum. Mótað hefur verið nýtt fræðihugtak, „Eftirlitskapítalismi“, um þetta fyrirbæri þar sem risarnir vita allt um þig og mig en þú og ég vitum lítið sem ekkert hvernig verið er að höndla með persónuupplýsingar okkar. Þarna er á ferðinni misvægi sem er ógeðfellt og sætir æ meiri gagnrýni.

Í raun eru öll íslensk fyrirtæki, hvort sem þau teljast stór eða lítil á íslenskan mælikvarða, að keppa við Amazon, Aliexpress og Azos. „Þau verða að finna leið til að keppa við alþjóðlegu risana“, sagði Andrés, framkvæmdastóri okkar, í grein nýlega.

Risar hafa fyrr ógnað í veraldarsögunni og sagan af Davíð og Golíat, sem við fengum að kynnast í skóla, er lærdómsrík í því sambandi. Þótt enginn í her Sáls hefði í 40 daga þorað að mæta Golíat gekk drengurinn Davíð óhræddur til móts við hann án herklæða eða venjulegs vopnabúnaðar. Þótt ólíklegt væri þá bjó hann að þekkingu, færni og reynslu af því að fást við ljón og úlfa þar sem hann gætti hjarðar föður síns. Með einfaldri slöngvu sem hann tók úr smalatösku sinni sendi hann stein mitt í enni Golíats, þannig að risinn féll í fyrsta kasti.

Í þessari klassísku dæmisögu felst sá lærdómur að þegar bregðast þarf við utanaðkomandi ógn er þekking, færni og reynsla það sem helst dugar.

Stafræn þróun er líklega stærsta umbreytingaverkefni sem íslenskt atvinnulíf stendur frammi fyrir. Um leið og ör tækniþróun skapar gríðarleg tækifæri leiðir hún til kapphlaups sem fyrirtæki einfaldlega verða að taka þátt í. Vísbendingar eru um að íslensk fyrirtæki séu að dragast aftur úr þeim þjóðum sem við berum okkur almennt saman við þegar kemur að hagnýtingu stafrænnar tækni. Að mati SVÞ er veruleg þörf á skjótum, öflugum og markvissum aðgerðum til að efla stafræna færni í íslensku atvinnulífi og samfélagi í heild.

Stjórn SVÞ hefur lagt höfuðáherslu á að greina þessa stöðu og benda á leiðir til þess að snúa vörn í sókn. Stjórnin gekk á fund ráðherra í atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytinu 19. febrúar sl. og hvatti stjórnvöld til stefnumótunar og aðgerða í stafrænum málum. Við leggjum til að komið verði á fót samstarfsvettvangi stjórnvalda, atvinnulífs og háskólasamfélags um stuðning við stafræna þróun íslenskra fyrirtækja. Stafrænt þekkingarsetur verði þungmiðja í þessu samstarfi líkt og þekkt er í Danmörku og Svíþjóð.

Við teljum að það sé ekki síst mikilvægt að styrkja íslenska verslun og þjónustu í harðri samkeppni greinarinnar við erlenda risa. Og hingað til hafa stjórnvöld ekki mótað stefnu í stafrænum málum fyrir íslenskt atvinnulíf í heild sinn Þau gera sér þó að sjálfsögðu grein fyrir mikilvægi stafrænnar þróunar Ráðning Andra Heiðars Kristinssonar í nýja stöðu stafræns leiðtoga í stjórnarráðinu er meðal annars til vitnis um það. Við erum svo heppin að Andri Heiðar kemur að málum hér í dag.

Ég tel að íslensk verslun og þjónusta hafi staðið sig vel á undanförnum árum og skilað sínu í samstarfi við stjórnvöld. Það kom best fram í afnámi innflutningstolla og vörugjalda þar sem verslunin hefur skilað ábatanum til neytenda refjalaust. Af því erum við stolt sem atvinnugrein. Ég er sannfærður um að stafræn þróun er þjóðhagslegt samkeppnismál þar sem stjórnvöld og atvinnulífið eiga samleið.

Takk fyrir og njótið fyrirlestranna á skjánum!